مسجد اموی دمشق
|
کشور |
سوریه |
|
شهر |
دمشق |
| |
| مشاهده در نقشه | |
مسجد اموى دمشق یکى از شاهکارهاى درخشان تمدن و فرهنگ اسلامى است که نه تنها قدمت و سابقه آن به دوران هزار و چهارصد ساله اسلامى محدود نمى‌شود، بلکه ریشه و بنیانى دیرینه به بلنداى چهار هزار سال در تاریخ بشریت داشته و در حقیقت بیانگر سیر و تاریخچه تحول و دگرگونى ادیان و مذاهب است.
محتویات
تاریخچه مسجد اموی
مکان این مسجد در چهار هزار سال پیش معبد آتش پرستان بوده و خداى آنان یعنى «آذر» مورد پرستش قرار مى‌گرفته است. پس از یونانی ها، رومیان با حضور و سلطه بر این سرزمین، این معبد را توسعه داده و آن را به محل عبادت خداى خویش «ژوپیتر» تغییر دادند. با گسترش مسیحیت در جهان و به ویژه در شام قسمت کوچکى از معبد ژوپیتر به کنیسه تبدیل گشت که به نام «قدیس یوحنا» یا «مارى یوحنا» خوانده مى‌شد.
سرانجام در سال هفده هجرى با فتح دمشق به وسیله مسلمانان، این آتشکده و بتکده به مسجد و محل عبادت ذات باری تعالى و خداى واحد تبدیل گشت که البته نیمى از آن بر اساس مصالحه‌اى که صورت پذیرفته بود همچنان به صورت کلیسا باقى ماند. مساحت اولیه آن بر اساس آنچه که ابن جبیر نقل کرده است از شرق به غرب یعنى در طول دویست قدم (حدود ۱۵۰ متر) و از سمت جنوب به شمال یعنى در عرض ۱۳۵ قدم (حدود صد متر) بوده و در مجموع به پانزده هزار متر مربع مى‌رسیده است.
هنگامى که دمشق به وسیله سپاه اسلام فتح شد، کلیساهاى فراوانى در این شهر بود که بعضى از آنها طبق معاهده صلح در مقابل نیمى از کلیساى اصلى شهر در دست مسیحیان ماند و مسلمانان نیمه مذکور را تبدیل به مسجد کرده و در آن به نماز مى‌پرداختند که بعدها جامع اموى بجاى آن ساخته شد. مسیحیان که نسبت به دین جدید با بى‌اعتنایى مى‌نگریستند با ایجاد سروصداى عمدى در مراسم خود از جمله صداى مهیب ناقوس به هنگام اقامه نماز جماعت، خواندن سرودها به صداى بلند، نسبت به عبادت مسلمانان مزاحمت فراهم مى‌کردند.
وقتى معاویة بن ابى سفیان در شام ولایت و حکومت یافت، تصمیم به الحاق نیمه باقیمانده از کنیسه به مسجد نمود ولى مسیحیان نپذیرفتند؛ پس از وى عبدالملک بن مروان مال فراوانى به آنان داد تا اجازه دهند این قسمت نیز به مسجد ملحق شود ولى ایشان نپذیرفتند؛ تا این که ولید بن عبدالملک که مردى شجاع و جسور بود مال فراوانى به مسیحیان داد و حتى گفت اگر نپذیرید، کنیسه باب توما را که با زور و این قسمت را با صلح گرفتیم، بجاى آن تخریب خواهم کرد. (آن کلیسا بزرگتر از کلیساى داخل شهر یعنى مکان مسجد اموى بود)؛ لذا مسیحیان راضى شدند که نیمه باقیمانده نیز به مسجد اضافه شود.
مسجد جامع اموى یکى معجزات هنر معمارى اسلامى و رومى است زیرا در ساخت آن از مهندسان رومى نیز کمک گرفته شد. ولید در ابتدا طرح بناى آن را به روم فرستاد و دوازده هزار نفر از معماران و مهندسان آن سرزمین را براى ساخت آن به دمشق دعوت کرد. عملیات بناى آن از سال ۸۶ هجرى آغاز و بهترین زینت ها و سنگهاى مرمر براى تزئین آن بکار رفت. بر فراز شبستان مسجد، گنبدى به نام «نسر یا عقاب» ساخت و ستون هایى در زیر آن قرار داد و آن را با طلا و جواهر و پوشش هاى حریر مزین کرد. محراب مسجد را با جواهر و قندیل هاى طلا و نقره، معرق هاى زیبا و زنجیرهاى طلا آراست.
قابل گفتن است که بناى مسجد در دوران ولید بن عبدالملک هفت سال طول کشید ولى نیمه تمام ماند و بقیه قسمت هاى آن را سلیمان بن عبدالملک تمام کرد. در طول قرون مختلف تعمیرات و توسعه‌هایى در آن انجام شده و همچنین بر اثر چندین آتش سوزى، بسیارى از قسمت هاى آن در آتش سوخته است که به شرح آن خواهیم پرداخت.
اکنون جامع اموى پس از مختصر تعمیراتى که در اواخر حکمرانى ممالیک یعنى تا قرن هشتم در آن صورت گرفته به همان حال باقیمانده است. صحن حیاط به کلى از سنگهاى دوران ممالیک بوده و دیواره‌ها نیز از سنگهاى بسیار بزرگ است. نیمى از دیواره‌هاى شمالى، شرقى و غربى از کلیسا و معبد باقیمانده از دوران قبل از اسلام است و نیمه فوقانى دیواره‌ها در دوره ولید و دوره‌هاى بعد اضافه شده است که تفاوت نوع سنگهاى آن مشخص است. ولید دیواره‌ها را مسقف نموده و دیواره‌هاى شرقى و شمالى و غربى را با ستون هاى سنگى به صورت کنگره‌اى بر زیر سقف‌هاى مزبور قرار داده است. در دوره ممالیک سقف دیواره‌هاى غربى با نقاشی هایى به رنگ طلایى که به آن «فسیفساء» مى‌گفته‌اند، تزئین گردید. متأسفانه فسیفساء بیشتر سقفها به مرور تخریب شده و اکنون اثرى از آنها نیست.
توصیف مسجد اموی
قبه‌های مسجد
در صحن چهار قبه و گنبد کوچک ساخته شده است:
- قبة المال: این قبه در سال ۱۷۲ هجرى به وسیله امیر دمشق «فضل بن صالح بن على العباس» پسرعموى منصور عباسى ساخته شد و چون اموال و ذخائر مسجد در آن نگهدارى مى‌شد به «قبة المال» معروف گردید.
- قبة الغواره: این قبه در وسط صحن قرار دارد و در سال ۳۶۹ هجرى ساخته شد. در زلزله سال ۱۱۷۳ هجرى تخریب گردید و عثمان پاشا به سال ۱۱۸۲ هجرى آن را بازسازى کرد. این گنبد کوچک بر شش ستون از سنگ مرمر قرار داد. قبه یاد شده به «صخره قربان» نیز معروف بوده است. گویند حضرت هابیل قربانى خویش را که گوسفندى بود بر این صخره قرار داد، چون مورد قبول حق قرار گرفت به وسیله آتش سوخت و قربانى قابیل که گندم بود پذیرفته نشد و به همان حال باقى ماند لذا به برادرش حسادت ورزید و او را در کوه قاسیون به قتل رسانید. از آن روز این مکان به صخره قربان معروف شد.
- قبة الساعات: این قبه در شرق صحن اموى و کنار «باب الساعات» قرار دارد که در قرن پنجم هجرى ساخته شده و محل استقرار ساعت مسجد بوده است.
- قبة النسر یا عقاب: یکى از بزرگترین بناهاى فوقانى مسجد اموى است که برفراز شبستان قرار داشته و از سنگ مرمر مى‌باشد.
ابواب مسجد
از هنگام بناى مسجد براى ورود و خروج در چهار سمت آن درهایى قرار داده شد که عبارت بودند از:
- باب الزیاده: در سمت دیوار قبله و جنوب مسجد بوده که در دوره عثمانى به «باب العنبرانیین» و بعدها نیز به «باب القوافین» مشهور شد.
- باب جیرون: در شرق مسجد و از بزرگترین درهاى آن بوده است. این در بعدها به «باب الساعات» معروف گشت و «باب الکلاسه» و «باب اللبادین» نیز به آن گفته مى‌شد. در کنار آن رأس الحسین علیه السلام قرار دارد.
- باب الناطفین: در سمت شمال مسجد بوده و به «باب الفرادیس» و «باب‌العماره» نیز معروف گشته است.
مأذنه‌ها و مناره‌ها
این مسجد داراى سه مأذنه بزرگ است که از سنگ و به صورت مربع ساخته شده و در سمت شمال، جنوب غربى و جنوب شرقى قرار گرفته‌اند:
- مناره شرقى: این مأذنه به «منارة البیضاء» و «مناره عیسى» معروف است. گویند در آخرالزمان حضرت عیسى علیه السلام بر این مناره فرود خواهد آمد.
- مناره شمالى: این مأذنه به «العروس» مشهور است. آن را بدین جهت مناره عروس گفته‌اند که در زمان هاى قدیم، مردم به هنگام اجراى مراسم عروسى و جشن ها، با نصب چراغ و آویزان کردن دستمال‌ها و پارچه‌هاى رنگارنگ آن را تزئین مى‌کرده‌اند و معتقد بودند این عمل باعث برکت خواهد شد.
- مناره غربى: به مأذنه «آق باى» معروف است.
آثار و مقام انبیاء
- قبر و مقام هود علیه السلام: بسیارى از مورخان دمشق گفته‌اند که قبر حضرت هود در اینجا است. این مکان در سمت چپ «مقام رأس یحیى» یعنى در مقابل ستون چهارم در دیوار قبله از سمت شرق شبستان قرار دارد و بر سنگ دیوار قبله به خطى زیبا در زمینه سبز نوشته شده است: «هذا مَقام هُود النّبى علیه السلام». در این مکان کتیبه‌اى در دوران ولید یافت شد که وقتى ترجمه کردند پند و اندرزهایى از حضرت هود بوده است.
- مقام حضرت خضر علیه السلام: گویند حضرت خضر نبى علیه السلام در مسجد اموى همواره نماز مى‌گذاشته است. مکان نماز ایشان در سمت شرقى قبله (جنوب شرقى) نزدیک مناره شرقى بوده است. اکنون نزدیک به محراب اصلى مسجد و به موازات مقام هود بر دیوار قبله عنوان «هذا مقام خضر النبى» بر تابلویى سبز دیده مى‌شود.
- مکان نزول عیسى علیه السلام: مسلم از اوس بن اوس و از رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل کرده است که حضرت عیسى بن مریم، کنار مناره شرقى دمشق یعنى جامع اموى نزول خواهد کرد و کنار آن مناره، قطعه سنگى که حضرت موسى در «کوه طور» با عصاى خود بر آن زد و دوازده چشمه جارى شده وجود دارد.
- مقام و محل دفن سر یحیى علیه السلام: «حضرت یحیى علیه السلام» به قدرت الهى از پدر و مادر پیرى که امید به فرزند نداشتند بدنیا آمد. خداوند یحیى را در کودکى علم و حکمت عنایت فرمود: «و آتیناه الحکم صبیا». وى از دوران جوانى با عفت و با تقوى بود، همواره در «مسجد الاقصى» به عبادت و ریاضت مشغول و از اختلاط با اهل دنیا پرهیز مى‌کرد. او به هنگام بعثت عیسى علیه السلام نبوت ایشان را شهادت داد و در همین دوران بود که به دستور پادشاه بنى اسرائیل به قتل رسید.
شبستان جامع اموى
شبستان مسجد داراى بیست ستون در سمت شرق و بیست ستون در سمت غرب بوده و چهار ستون اصلى و بزرگ به ابعاد ۳*۲ متر در وسط آن قرار دارد که پایه‌هاى گنبد بزرگ مسجد یعنى «قبة النسر» مى‌باشد. ارتفاع داخلى این گنبد بیش از سى متر بوده و تماماً از سنگ و با گچ سفید تزئین و بازسازى شده است. بر روى چهل ستون مذکور، چهل ستون کوچک دیگر قرار دارد. این ستون ها به صورت هلالى شکل هستند که سقف مسجد را - که شاید بتوان گفت: بلندترین سقف موجود در میان مساجد جهان است - را نگه داشته‌اند.
محراب هاى چهارگانه
در شبستان مسجد اموى چهار محراب قرار دارد که هر یک مخصوص یکى از فرق چهارگانه اهل سنت است. یکى از آنها در وسط و دو محراب دیگر در سمت راست آن و محرابى نیز در سمت چپ آن قرار دارد. محراب وسط که اصلى و بزرگتر از بقیه است مخصوص مالکى‌ها است. محراب هاى سمت راست از حنفى‌ها و حنبلى‌ها و محراب سمت چپ نیز از آن شافعى‌ها است. در عصر ممالیک در هر چهار محراب نماز مى‌گذاشته‌اند.
محل غسل تعمید مسیحیان
همان گونه که در شرح تاریخ جامع اموى گفته شد نیمى از جامع کنونى اموى (نیمه شرقى) کلیسا بود و سپس به وسیله ولید به نیمه دیگر آن الحاق و کلیساى مذکور تخریب شد. در این نیمه و کنار درب ورودى شرقى شبستان به فاصله بیست مترى، بقایاى استوانه و چاهى است که گویند مسیحیان فرزندان خود را در آن غسل تعمید مى‌داده‌اند. این مکان نزد آنان از ارزش خاصى برخوردار بوده است. اکنون این چاه و استوانه‌هاى آن که از مرمر ساخته شده موجود بوده ولى چاه آن پوشیده شده است.
مقام رأس الحسین علیه السلام
هنگامى که کاروان اسرا و سرهاى بریده شهداء به سمت دمشق در حرکت بود، سر مبارک امام حسین علیه السلام در پایان همه سرها و مقابل زنان و اهل بیت حرکت داده مى‌شد. آنگاه به فرمان یزید سر مبارک را از مجلس بیرون برده و به همراه سایر سرهاى شهداء سه روز بر باب القصر آویزان کردند. پس از آن مدت، سر مبارک امام حسین علیه السلام را پائین آورده و در گوشه شمال شرقى مسجد در اطاقکى قرار دادند. این سر چند روز در این مکان قرار داشت. بعدها در آنجا بقعه‌اى به یادبود این حادثه غم انگیز ساختند که به «رأس الحسین علیه السلام» مشهور شد.
این مکان پس از محراب و مسجد «امام زین العابدین علیه السلام» در داخل اطاقى به ابعاد ۴*۳ متر قرار دارد و در جدار داخلى گنبد آن اسامى ائمه نقش بسته است. در داخل شبستان مقام امام سجاد علیه السلام محفظه‌اى از نقره و بسیار کوچک به اندازه سر یک انسان در داخل دیوار به یاد محل قرار دادن سر مبارک حضرت جاسازى شده است. در سمت چپ این محفطه نقره‌اى، شبستان و یا اطاقى که از آن یاد کردیم به وسیله درى آهنین جدا مى‌شود. در سمت چپ آن ضریحى کوچک از نقره و به صورت مستطیل با ابعاد ۱.۵*۱ متر مى‌باشد. داخل این مکان یا ضریح، پایه‌اى مستقر شده و بالاى آن چیزى به شکل سر با پوشش قرمز رنگ که گویا از چوب و یا سنگ ساخته‌اند قرار داده شده است.
محراب و مقام حضرت زین العابدین
هنگامى که امام سجاد علیه السلام در حال اسارت در مسجد اموى حضور داشتند، در شمال شرقى جامع و در مکانى به تهجد و عبادت مى‌پرداختند. ابن عساکر گوید آن حضرت هر شب و روز در این مکان هزار رکعت نماز مى‌گذاشته‌اند.
این مکان مقدس در طول قرون مختلف مورد تبرک و زیارت قرار مى‌گرفته و مى‌گیرد. نمازگاه امام سجاد علیه السلام در سمت شمال شرقى مسجد اموى و کنار در شرقى آن است که پس از شبستان بزرگى قرار داشته و داراى محرابى زیبا از سنگ مى‌باشد.
پانویس
- ↑ ابن جبیر، الجامع الاموى، تحقیق مطیع الحافظ، ص۱۳.
- ↑ نعیمى، الدراس فى تاریخ المدارس، ج۲، ص۲۸۵؛ ابن بطوطه، الرحله «تحفة النظار فى غرائب الامصار و عجائب الاسفار، ص ۶۳.
- ↑ حسن ابراهیم حسن، تاریخ السیاسى الاسلام، ج۱، ص ۲۷۶-۲۷۷ همچنین بنگرید به: ۲۳۲..۷،-/
- ↑ ابن بطوطه، الرحله، ص ۶۳.
- ↑ نعیمى، همان کتاب، ص ۱۱۳.
- ↑ مسعودى، مروح الذهب، حاشیه، ج۲، ص۱۱۲؛ نصرالدین البحره، دمشق الاسرار، ص۱۲ بنقل از عبدالوهاب المقدسى.
- ↑ مطیع الحافظ، الجامع الاموى، ص ۱۸.
- ↑ پیشین، همان‌جا؛ ابن بطوطه، همان کتاب، ص ۶۶.
- ↑ قتیبه شهابى، مأذن دمشق، ص ۵۷، ۶۵.
- ↑ ابن عمرى، همان کتاب، ص ۴۷.
- ↑ ابن حورانى، زیارات الشام، ص ۱۴-۱۵.
- ↑ پیشین، همان‌جا.
- ↑ اکرم العلبى، دمشق بین عصر ممالیک و عثمانى، ص ۱۶۶.
- ↑ خوارزمى، مقتل‌الحسین، ج۲، ص۷۵؛ ابن کثیر، همان کتاب، ج۸، ص۲۰۴.
- ↑ نویرى، نهایة الارب فى متون الارب، ترجمه مهدوى دامغانى ج۷، ص ۲۰۳-۲۰۵؛ ابن بطوطه، الرحله ص ۶۵.
منبع
اصغر قائدان، اماكن سياحتى و زيارتى دمشق، نشر مشعر، تهران، پاييز 1388، ص24 تا 37.